Πολύ γρήγορα στο έργο μου ως θεραπευτή, ανακάλυψα ότι το να ακούω απλώς τον πελάτη μου πολύ προσεκτικά ήταν ένας σημαντικός τρόπος να τον βοηθώ. Έτσι όταν είχα αμφιβολία ως προς το τι να κάνω με κάποιον ενεργητικό τρόπο, άκουγα. Φαινόταν εκπληκτικό σε μένα ότι ένα τόσο παθητικό είδος διάδρασης θα ήταν τόσο χρήσιμο. Carl Rogers, Ένας τρόπος να υπάρχουμε, σελ. 116
Η ενεργητική ακρόαση είναι ένας τρόπος επικοινωνίας που, όπως περιγράφεται και από τον τίτλο, προωθεί την εμπλοκή όλων των μερών που συμμετέχουν, τόσο δηλαδή του αποστολέα όσο και του παραλήπτη του επικοινωνιακού μηνύματος.
Η ενεργητική ακρόαση στη σχέση γονέα – εφήβου λειτουργεί υποστηρικτικά στη σχέση και παράλληλα βοηθά να μειώνονται εντάσεις και διαφωνίες.
Πριν την περιγραφή των δεξιοτήτων που συμβάλλουν στην ενεργητική ακρόαση χρειάζεται να αποσαφηνιστεί η διαδικασία επικοινωνίας ανάμεσα στο παιδί και το γονέα. Όπως χαρακτηριστικά περιγράφει ο Gordon (2009), πίσω από κάθε τι που επιλέγει ένα παιδί να επικοινωνήσει βρίσκεται μια ανάγκη. Το παιδί χρειάζεται κάτι και το πρώτο σημείο αναφοράς φυσικά είναι ο γονιός. Βέβαια, αν κάθε φορά χρειαζόμασταν κάτι μας ήταν απόλυτα ξεκάθαρο τι είναι αυτό ή πως μπορούμε να το αποκτήσουμε η ανθρώπινη επικοινωνία θα ήταν πολύ πιο εύκολη, χωρίς καβγάδες, χωρίς παρεξηγήσεις και χωρίς προβλήματα.
Συνήθως όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. υπάρχουν τυφλά σημεία στην επικοινωνία, υπάρχουν συγκρούσεις αναγκών, υπάρχουν συναισθήματα που δυσκολεύουν τις σχέσεις.
Το ίδιο λοιπόν συμβαίνει και στη στη δυάδα γονέας παιδί.
Ας δούμε ένα παράδειγμα για να γίνει πιο κατανοητή η ποικιλομορφία και η πολυπλοκότητα της επικοινωνίας ανάμεσα στο γονέα και το παιδί.
Ο Κώστας είναι ένα έφηβος 14 ετών. Τον τελευταίο καιρό δεν μιλά σχεδόν καθόλου. Περνά την ώρα είτε παίζοντας ηλεκτρονικά παιχνίδια είτε κλεισμένος στο δωμάτιο. Η μητέρα του προσπαθεί συνεχώς να του μιλήσει γιατί είναι ξεκάθαρο πως κάτι τον προβληματίζει. Όμως κάθε της απόπειρα πέφτει στο κενό. Ο Κώστας όχι μόνο δεν της μιλά αλλά τις περισσότερες φορές αντιδρά έντονο και η συζήτηση τους καταλήγει σε καβγά.
Οι συζητήσεις κυλούν κάπως έτσι...
Μητέρα: Κώστα, τι έχεις; Δεν μιλάς, δεν κάθεσαι μαζί μας, συμβαίνει κάτι;
Κώστας: Όχου ρε μαμά, άσε με ήσυχο δεν είμαι μωρό.
Μητέρα: Δεν είσαι μωρό αλλά δεν είσαι και τόσο μεγάλος...
Κώστας: Είμαι αρκετά μεγάλος ώστε να μη σου δίνω λογαριασμό!
Μητέρα: Εγώ ΘΑ το πω αυτό, όχι εσύ! Ακόμη δεν βγήκες από το αβγό!
Κώστας: Όχου... δεν μπορείς να βρεις ησυχία σε αυτό το σπίτι! Μαρτύριο είναι!
Ο Κώστας φεύγει χτυπώντας την πόρτα πίσω του και η μαμά φωνάζει «δεν επιτρέπω στο σπίτι μου να χτυπάνε πόρτες!»
Στο παραπάνω παράδειγμα με τον Κώστα και τη μητέρα του, είναι ξεκάθαρο πως ο Κώστας εκφράζει μια ανάγκη επιδιώκοντας την ιδιωτικότητα, όπως και μια ανάγκη εκφράζει και η μητέρα του. την ανάγκη να νιώθει ότι υποστηρίζει το παιδί της και ότι το παιδί της είναι καλά.
Όμως, εξέφρασε κάποιος από τους δύο ανοιχτά την πραγματική του ανάγκη; Η απάντηση είναι απλή: όχι. Και αυτό γιατί κανένας δεν άκουγε ενεργητικά τον άλλο, δεν προσπάθησε να προωθήσει την επικοινωνία, και δεν λειτούργησε αυθεντικά.
Σύμφωνα λοιπόν με το θεωρητικό πεδίο της αποτελεσματικής επικοινωνίας η απάντηση βρίσκεται στην ενεργητική ακρόαση. Η ενεργητική ακρόαση συνίσταται σε λεκτικούς και μη λεκτικούς τρόπους με τους οποίους μπορείς να δείξεις στον συνομιλητή σου ότι τον ακούς προσεκτικά και ότι προσπαθείς να κατανοήσεις αυτό ακριβώς που προσπαθεί να σου πει.
Αποτρεπτικούς παράγοντες στην ενεργητική ακρόαση συνιστούν οι άσκοπες διακοπές, οι ταμπέλες, οι προκαταλήψεις, οι απειλές, το κήρυγμα, η συναισθηματική εμπλοκή κα.
Δεξιότητες – εργαλεία στα χέρια του γονιού αποτελούν οι ελάχιστες ενθαρρύνσεις, οι αντανάκλαση τόσο περιεχομένου όσο και συναισθήματος και οι ανοιχτές ερωτήσεις.
Ας τα δούμε αναλυτικά:
Ελάχιστες ενθαρρύνσεις: Οι ελάχιστες ενθαρρύνσεις αναφέρονται σε νεύματα ή μικρές επαναληπτικές λέξεις που ο ακροατής χρησιμοποιεί ώστε να δείχνει στον ομιλητή ότι τον ακούει προσεκτικά.
Αντανάκλαση περιεχομένου: Η παράφραση είναι ουσιαστικά επανάληψη συχνά με διαφορετικά λόγια του περιεχομένου ή του νοήματος όσων λέει ο ομιλητής. Συμβάλλει τόσο στην κατανόηση του ακροατή όσο και στην αποσαφήνιση της σκέψης του ομιλητή και τη σύνοψη όσων λέει.
Αντανάκλαση συναισθήματος: Η αντανάκλαση συναισθήματος κατ’ αναλογία με την αντανάκλαση περιεχομένου αναφέρεται στο καθρέφτισμα των συναισθημάτων του ομιλητή είτε αυτά έχουν εκφραστεί με λόγια είτε είναι έκδηλα από το γενικότερο περιεχόμενο των λεγόμενών του ή από τη μη λεκτική συμπεριφορά.
Ανοιχτές ερωτήσεις: Ως ανοιχτές ορίζονται οι ερωτήσεις που δεν απαντώνται με ένα ναι ή ένα όχι αλλά αντίθετα προωθούν τη συζήτηση και αφήνουν ανοικτό το έδαφος στον ομιλητή.
Η ενεργητική ακρόαση συμβάλλει ώστε όλα τα συναισθήματα να εκφράζονται και να προωθείται σε βάθος η επικοινωνία.
Η ενεργητική ακρόαση:
- Είναι ένα είδος κάθαρσης,
- Βοηθά τα παιδιά να φοβούνται λιγότερο τα αρνητικά συναισθήματα,
- Προωθεί μια ζεστή σχέση ανάμεσα στο παιδί και το γονέα,
- Διευκολύνει τη λύση του προβλήματος από το ίδιο το παιδί,
- Κάνει το παιδί πιο πρόθυμο να ακούσει τις σκέψεις και τις ιδέες των γονέων,
- Η ενεργητική ακρόαση αφήνει την πρωτοβουλία στο παιδί.
(Gordon, 2009, σελ. 63)
Οι Faber και Mazlis (2005) παρέχουν κάποιες πρακτικές οδηγίες συνοδευτικές και συμπληρωματικές της ενεργητικής ακρόασης. Προτείνουν στους γονείς:
- Να περιγράφουν το πρόβλημα αντί να δίνουν εντολές, διότι οι εντολές ξεκινούν την επικοινωνία σε λάθος βάση και την μπλοκάρουν πριν ακόμη ουσιαστικά ξεκινήσει.
- Να εκφράζουν τα συναισθήματα τους αντί να ασκούν επίθεση,
- Να δίνουν πληροφορίες αντί να διατυπώνουν μομφές,
- Να δίνουν ευχέρεια επιλογής αντί απειλών ή εντολών,
- Να εκφράζονται σύντομα και περιεκτικά αντί να κάνουν μακροσκελή κηρύγματα,
- Να διατυπώνουν τις αξίες και τις προσδοκίες τους αντί να υπογραμμίζουν τα κακώς κείμενα.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν πρακτικούς τρόπους που μπορούν να βοηθήσουν το γονέα σε δύσκολες στιγμές όπως αυτή που περιγράφηκε στο παράδειγμα μας. Φυσικά να έχετε πάντα στο μυαλό σας, ότι ούτε απλό είναι, ούτε συμβαίνει από τη μια μέρα στην άλλη, ούτε αν κάποιος δυσκολεύεται είναι «κακός» γονιός! Χρειάζεται χρόνος, προσπάθεια, λάθη, υπομονή και κυρίως διάθεση για επικοινωνία.
της Αγγελικής Σουρλαντζή, MA, MSc, cPHD
Συμβουλευτική και Θετική Ψυχολογία
Βιβλιογραφία
- Gordon, Τ. (2009). Τα μυστικά του αποτελεσματικού γονέα. Αθήνα: Ερευνητές.
- Faber, A. & Mazlis, E. (2005). Οδηγός προσέγγισης των εφήβων. Πως να μιλάτε ώστε να σας ακούν και πως να ακούτε ώστε να σας μιλούν. Αθήνα: Μπουκουμάνη.
- Λοϊζου, Δ. & Σουρλαντζή, Α. (2014). Εκπαίδευση-κατάρτιση συμβούλων ομηλίκων στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στο Μαλικιώση – Λοΐζου, Μ., Συμβουλευτική Ομηλίκων στην Εκπαίδευση. Αθήνα: Πεδίο.
